Aderlez (Hıdrellez) - Mortufal (Martaval, Martol)

Balkanlar da Gelenek

Emel Balıkçı-Şakir

Benim çocukluğumda köyümüzün kızları çok sevimli bir bayram yaparlardı. Şimdi o, sevimli olduğu kadar ilginç bayramı anılarımın arasından çıkarıp, sizlerle de paylaşmak istiyorum...

Bu genç kızlar bayramı ilkbaharla ilgiliydi. Bizim köyün tabiriyle “Aderlez” (Hıdrelez) vaktinde kutlanırdı. Bu yüzden olacak ki, kızlar İlkbahar’ı iple çekerlerdi...

Aderlezden bir gün önce gelinlik kızlar, çayır çimen gezerler, kendileri kadar güzel, renkten renge koşan çiçeklerden birer demet derlerlerdi... Demet dediysek kocaman bir buket değil, bir tutamlık. Ve sonra bu bir tutam çiçek, iple sıkıca bağlanır ve kime ait olduğu işaretlendikten sonra bir koca bakıra sırayla istiflenir...

Bu arada ev temizliğine de çok önem verilir. Hele şu örümcekağıları köşe bucak taranmalı. Kimi inanışlara göre, kıyıda köşede örümcekler kendi ağlarını örmüşlerse, bu ağalara ev halkından birilerini de çekebilir... Hele ev kadının işi yürümeyecek, hangi işi tutsa, onu başa çıkaramayacak...

Aderlez dolayısıyla Isırgan falı da çok meşhurdu. Daha akşamdan evin en yaşlı hanımı herkes için birer ısırgan dalı hazırlayıp saçak altına sırayla dizer. Sabah saatlerinde gidip onları kontrol edecektir. Bakalım hangi ısırgan dalı tazeliğini korumuş, hangisi sörpmüş...

Bu ısırgan falı her ağıza göre kaşık değilmiş. Varsayalım ki, hasta bir adamın ısırganı sörpmüşse, ona bunu açıklamak beklenmedik sonuçlar doğurabilir. Ve falcının böyle hallerde son derece dikkatli olması gerekir. Falcının görevi yazın başlangıcında olumlu bir hava estirmek, evin her üyesine, hasta ya da sağlıklı, olağanüstü bir yaşama sevinci sağlamaktır. Isırganı sölpmüş hastalara dinç ısırgan yaprakları getirmek de onun hakkıdır. Bu aldatmak sayılmaz.

Aderlez sabahı çiğli çayırlarda ağanamak da çok eskilerden günümüze ulaşan bir gelenektir. Bunun için tenha köşeler aranır, kızlar bu çayırlarda yuvarlanırlar, taptaze, tertemiz çiğ suları güzelliklerine güzellik katar. Bu daha fazla sağlıklı olmak için yapılsa da, kızların aklı fikri köy delikanlıların gönüllerini fethetmektir.

Evin yaşlı kadını da eli bağlı durmaz. O da yıkanır, kırlara çıkar ve demet demet çiçekler, yeşil yapraklı dal parçaları getirir, onlarla kapıları, girişleri süsler.

Aderlez günü daha bir sürü gelenekler gündeme gelir:

·     Aderlez bir andır. Bu anda Hıdır ve İlyaz bir araya gelirler. O anda çelinen süt tutulmaz, hamur yetişmez, maya kurtlanır, ektiğin tohumlar çıkmaz, çürür vb.

·      Bir ip üzerinde süpürge ile kızların saçları taranır. Bununla hem boyları ince uzun, hem de saçları gür ve bellerine kadar uzayacağı sanılır.

·     Arık yapılı kızların işi de biraz zorca, onları üzerinde hamur yoğrulan yastaçla vurup, biraz etli butlu olmaları arzulanırmış...

·     Bu arada tombul kadınlar da düşünülerek onları gene, ince olsunlar diye oklava ile dövülecekler...

·     Aderlez sabahı hanenin kızı bakırları omuzlayıp pınarlara gider. Yolboyu hangi delikanlıya ilk rastlarsa kısmeti odur, demek.

·     Aderlez sabahı yufkalar (bezeler) da serilir. Yuvkalar serili durur ise, tarlalardaki buğday başakları da tanelerle dolar...

Öte yandan bu önemli yaz başlangıcını getiren sabahta bazı kısıtlamalara, hatta yasaklara da gidilir:

·     Aderlez sabahı gün doğmadan makasların ağızı kapanır, öteki kesici aletler açıkta bırakılmaz. Bu suretle vahşi hayvanların o korkunç ağızları da bir nevi kilitlenmiş olur.

·     Bu günde yumurtaya dokunulmaz. Güya yumurtaya dokunanlar guşa hastalığına yakalanırlarmış...

·     Aderlezde iğne iplik de karıştırılmaz. İğne iplik karıştıranların karşısına yılanlar, ciyanlar çıkarmış...

·     Yazın başlangıcı, Aderlez günü, bir şenlik, bir çoşku günüdür. İnsanlar, giyim kuşamı, oyun ve şarkılarla unutulmaz anlar yaşarlar...

Çiçek desteleri bakırdan çıkarılırken şu türkü ve maniler söylenir:

Mortufal ah mortufal, mortufalın falı var aman aman,

en iptida çıkanlar, dövletinden bahtı var aman aman.

Kara oğlanın oğlan, kaşları duru divan aman aman,

beni senden ayıran, ne din bulsun ne iman aman aman.

Maneci başı misin, cavayır taşı misin aman aman,

bir amanet yollarsam , güysünde taşır misin aman aman?

Gelin kızlar çayira, mortufalı atalım aman aman,

peştimal gül içinde kısmetleri bulalım aman aman.

Aybaşın yarısı var, koyunun kuzusu var, aman aman

Kızın kısmeti dolu - Osman çobanın oğlu aman aman.

Sarı çiyren, mor çiyren aşk dolu bizim evren, aman aman

Asan’ım fukaradır, bakışları yaradır aman aman.

Amet ağa eylaları, yekilir tarlaları, aman aman

Kim ona gelin gider, demirden da el ister aman aman.

Bak mortufal işine, bu kızın kısmetine aman aman

Dokuz dağları aşar, padişah gibi yaşar aman aman.

Mortufaldan sonra kızlar harman düzüne giderler. Orada salıncaklar, dolaplar bir önceki günden yapılmış kızları sallarlar. Yaşlılar ise kurbanlar keserler, evlerden pirinç, buğday getirir ve kazanlarda pilaf kaynar. Öyle üstü sülale çek oturur yemek yerler, şakalar söylerler. Öğlenden sonra tarlalarda fasulye, mısır ekilir. Bu günden sonra boş hafta girer ve ne eker isen yerde çürür. (2004, Smolyan )

"Evvelden Ezelden Balkan Folklorumuz", Smolyan, 2018, Emel Balıkçı